Ο Ζιάκας Γρεβενών βρέθηκε στο επίκεντρο των αναταράξεων της δεκαετίας του 1940. Η ισχυρή αντιστασιακή παράδοση της περιοχής κατά την Κατοχή και η έντονη πολιτικοποίηση ενός τμήματος του πληθυσμού επέδρασαν καθοριστικά στα χρόνια του Εμφυλίου (1946–1949), οδηγώντας, μετά το τέλος των συγκρούσεων, σε μαζική αποδημία προς χώρες του ανατολικού μπλοκ και κυρίως προς την Τσεχοσλοβακία.
Στρατηγική γεωγραφία και πολεμικές επιχειρήσεις
Η ορεινή μορφολογία της Πίνδου παρείχε φυσικά καταφύγια και διόδους ανεφοδιασμού, με συνέπεια ο Ζιάκας να χρησιμοποιηθεί ως επιχειρησιακή ζώνη από τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, ενώ ο Εθνικός Στρατός πραγματοποίησε διαδοχικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις για τον έλεγχο του χώρου. Η τοπική ιστοριογραφία και οι εθνογραφικές μελέτες καταγράφουν τον Ζιάκα ως κοινότητα με έντονη επιρροή του ΕΑΜ, χαρακτηρισμένη μάλιστα στη μνήμη των κατοίκων ως «Μικρή Μόσχα».
Δείχνει τον φυσικό ανάγλυφο του ορεινού συμπλέγματος όπου βρίσκεται ο Ζιάκας, δίνοντας οπτική απόδοση του πόσο δυσπρόσιτη και στρατηγικά σημαντική ήταν η περιοχή
Κοινωνικός διχασμός και ανθρώπινες απώλειες
Ο πληθυσμός διχάστηκε ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές, με συνέπεια διώξεις, εκκενώσεις και βίαιες ανακατατάξεις. Στην ευρύτερη περιοχή οι συγκρούσεις της περιόδου 1943–1949 άφησαν ισχυρό αποτύπωμα στη συλλογική μνήμη και στον κοινωνικό ιστό, όπως τεκμηριώνεται από μελέτες για τα Γρεβενά και τον ίδιο τον Ζιάκα.
Μια ιστορική, δημόσιας χρήσης κάρτα της CIA που παρουσιάζει την ανάπτυξη δυνάμεων του Δημοκρατικού Στρατού το 1948.
Μεταπολεμική έξοδος προς το ανατολικό μπλοκ
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο, ο πληθυσμός του Ζιάκα μειώθηκε απότομα· το 1951 καταγράφονται μόλις 130 κάτοικοι. Οι περισσότεροι κάτοικοι αναχώρησαν για χώρες του Ανατολικού Συνασπισμού, με σημαντικές εγκαταστάσεις στο Πίσκοροβ (Písečná) και στο Κρνοβ (Krnov) της τότε Τσεχοσλοβακίας.
Η περίπτωση του Ζιάκα έχει αποτελέσει ξεχωριστό πεδίο διεθνούς έρευνας για τη μνήμη και την ταυτότητα των κοινοτήτων του Εμφυλίου. Μελέτες περιγράφουν πώς η εμπειρία της βίας και της μετεγκατάστασης διαμόρφωσε διαγενεακές αφηγήσεις, ενώ αναδεικνύεται ο ρόλος της τσεχοσλοβακικής φιλοξενίας στη συγκρότηση μιας συνεκτικής ελληνικής διασποράς.
Η φωτογραφία αποτυπώνει το χωριό μετά τις μεγάλες καταστροφές που υπέστη, τόσο κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, όσο και του εμφυλίου πολέμου
Πηγή εικόνας: George Kyrkos
Ελληνική κοινότητα στην Τσεχία
Η εγκατάσταση Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Τσεχοσλοβακία στα τέλη της δεκαετίας του 1940 έχει καταγραφεί εκτενώς στη σχετική βιβλιογραφία και στην κοινοτική αρθρογραφία της Πράγας, με αναφορές και σε ονομαστικούς καταλόγους Ζιακιωτών που έζησαν και απεβίωσαν εκεί. Οι μαρτυρίες αυτές συνθέτουν ένα δίκτυο μνήμης που συνδέει τον Ζιάκα με το Πίσκοροβ, το Κρνοβ και άλλες πόλεις της Βοημίας και της Σιλεσίας.
Τοπικά τεκμήρια και πρόσωπα
Η ιστορία του Ζιάκα στον Εμφύλιο συνδέεται με πρόσωπα που άφησαν το αποτύπωμά τους στην περιοχή.
Ο δικηγόρος Θάνος Φείδας, από τον Ζιάκα, εκτελέστηκε το 1944, αποτελώντας χαρακτηριστικό παράδειγμα των διώξεων πριν από τον ανοιχτό Εμφύλιο. Άλλη σημαντική μορφή υπήρξε ο Καπετάν Χείμαρρος, αντάρτης του ΕΛΑΣ, επίσης από τον Ζιάκα, ο οποίος έδρασε στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας και διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στις αντιστασιακές επιχειρήσεις, αφήνοντας έντονη μνήμη στους κατοίκους.
Επίλογος
Η ιστορία του Ζιάκα στον Εμφύλιο δεν εξαντλείται στις συγκρούσεις. Επεκτείνεται στον εκπατρισμό, στην ανασυγκρότηση ζωών στην Τσεχοσλοβακία και στη διατήρηση ισχυρών δεσμών με τον «τόπο» μέσω μνήμης, συλλόγων και τεκμηρίων. Η περίπτωση του χωριού αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς ο πόλεμος και οι πολιτικές συνθήκες ανασχημάτισαν πληθυσμιακά και πολιτισμικά τον ελληνικό ορεινό χώρο τον 20ό αιώνα.
