Τα Γρεβενά είναι ιστορικά η περιοχή όπου συναντιούνται η Ήπειρος, η Θεσσαλία και η Μακεδονία. Η γεωλογική ιστορία της περιοχής εκτείνεται πολύ πίσω στο χρόνο, πολύ πριν υπάρξουν οι τρεις αυτές περιοχές. Τα βραχώδη εδάφη των Γρεβενών ήταν κάποτε αρχαίες θάλασσες και ηπείροι, και αποτέλεσαν ζώνες σύγκρουσης τεκτονικών πλακών.
Τα παλαιότερα πετρώματα στα Γρεβενά είναι ηλικίας άνω των 250 εκατομμυρίων ετών και αποτελούν τον μεταμορφωμένο πυρήνα της αρχαίας ευρωπαϊκής ηπείρου, γνωστής ως Πελαγονική ζώνη. Αυτά τα πετρώματα εμφανίζονται νοτιοανατολικά κοντά στη Δεσκάτη και περιλαμβάνουν σχιστόλιθους, γνεύσιους, μεταμορφωμένα ηφαιστειακά πετρώματα και μάρμαρα. Το μοναστήρι της Ζάβορδας στον ποταμό Αλιάκμονα είναι χτισμένο πάνω σε βράχο από Πελαγονικό μάρμαρο.
Στα δυτικά της αρχαίας Πελαγονικής ηπείρου υπήρχε ένας ωκεανός, η Τηθύς, που περιέβαλλε την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και έφτανε μέχρι την Ινδία. Κατά τη δημιουργία του, νέος ωκεανικός φλοιός σχηματιζόταν κατά μήκος υποθαλάσσιων ηφαιστείων. Κομμάτια του φλοιού και του μανδύα της Τηθύος, ηλικίας άνω των 170 εκατομμυρίων ετών, έχουν διατηρηθεί στα Γρεβενά. Η οροσειρά του Βούρινου αποτελείται από πετρώματα του μανδύα, περιδοτίτες, που δημιουργήθηκαν σε βάθος 100 χλμ. κάτω από τον πυθμένα της Τηθύος. Το όριο μεταξύ φλοιού και μανδύα διατηρείται κοντά στο χωριό Ποντινή.
Κοιτάσματα χρωμίτη υπάρχουν διάσπαρτα στους περιδοτίτες του Βούρινου, με το μεγαλύτερο ορυχείο χρωμίτη στην Ευρώπη να βρίσκεται στη Σκούμτσα. Στα βουνά της Πίνδου στα δυτικά των Γρεβενών, οι κορυφές «Σμόλικας», «Βασιλίτσα» και «Αυγό» ήταν κάποτε μέρος του μανδύα της γης. Τα βουνά που περιβάλλουν τη Βάλια Κάλντα (Εθνικός Δρυμός Πίνδου) αποτελούνται από περιδοτίτες, ενώ οι λόφοι της Κράπας περιλαμβάνουν γάβρους, πυροξενίτες και βασάλτες (μπονινίτες). Παρόμοια ηφαιστειακά πετρώματα υπάρχουν στην Πίνδο, ιδιαίτερα στα χωριά Μοναχίτι και Αβδέλλα, με χαρακτηριστικά μαξιλαροειδούς λάβας από υποθαλάσσια ηφαίστεια.
Πολλές τραχιές κορυφές και λόφοι της Πίνδου αποτελούνται από ασβεστόλιθους που σχηματίστηκαν κατά την περίοδο του Κρητιδικού, πριν από 65-85 εκατομμύρια χρόνια. Τα βουνά κοντά στην Αλατόπετρα και πάνω από το Δοτσικό αποτελούνται από ασβεστόλιθους. Το μεγαλύτερο ασβεστολιθικό βουνό της περιοχής είναι ο τραχύς Όρλιακας, πάνω από τα χωριά Ζιάκας και Σπήλαιο. Μεγάλα απολιθώματα, που ονομάζονται ρουδιστίτες και έχουν το σχήμα γιγαντιαίου σαλιγκαριού, βρίσκονται μέσα στον ασβεστόλιθο στο δρόμο μεταξύ των χωριών Ζιάκας και Σπήλαιο.
Ο αρχαίος ωκεανός της Τηθύς αντικαταστάθηκε από τα βουνά των Γρεβενών με την κίνηση της αφρικανικής και ευρωπαϊκής τεκτονικής πλάκας. Μία ωκεάνεια τάφρος δημιουργήθηκε και γέμισε με υλικά από το «γδάρσιμο» του ωκεάνειου φλοιού και λάσπη. Αυτά τα υλικά δημιούργησαν το σχηματισμό «melange» που απαντάται μεταξύ των χωριών Αβδέλλα, Σμίξη και Λάβδας.
Καθώς η ωκεάνεια λεκάνη γινόταν πιο ρηχή, γέμιζε με αργίλλους και άμμο, δημιουργώντας το φλύσχη, ο οποίος παρατηρείται μεταξύ Φιλιππαίων και Σαμαρίνας. Ο φλύσχης είναι ένα γλιστερό πέτρωμα που προκαλεί κατολισθήσεις. Κατά το Κρητιδικό, η αφρικανική και ευρωπαϊκή πλάκα συγκρούστηκαν, δημιουργώντας τα βουνά της Πίνδου και το σχηματισμό της μολάσσας, η οποία περιλαμβάνει απολιθώματα από διάφορα αρχαία ζώα και φυτά.
Κατά τα τελευταία 5 εκατομμύρια χρόνια, η περιοχή ηρέμησε. Η επαρχία έγειρε ανατολικά και καλύφθηκε από ποταμίσια κροκαλοπαγή και ιζήματα. Σε αυτά τα ιζήματα έχουν βρεθεί απολιθώματα μαμούθ, μεταξύ των οποίων και οι μεγαλύτεροι χαυλιόδοντες μαμούθ στον κόσμο, με μήκος 5,02 μέτρα, οι οποίοι είναι καταχωρημένοι στο βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες.
Όσοι σκαρφαλώνουν στις ψηλότερες κορυφές της Πίνδου μπορούν να δουν τα σημάδια της δράσης των παγετώνων της τελευταίας παγετώδους εποχής. Τα πιο σημαντικά είναι στη Σαλατούρα, στην κορυφογραμμή δυτικά πάνω από τον Εθνικό Δρυμό της Πίνδου. Εκεί διαφαίνεται μία κοιλάδα σε σχήμα «U», με ένα μαιανδρικό ποταμό, που δημιουργήθηκε από τη διαβρωτική δράση του παγετώνα. Η μικρή κοιλάδα είναι επενδυμένη με πλευρικά κορήματα, αποθέσεις πετρωμάτων, που άφησε πίσω του ο παγετώνας.
*Πηγή εικόνων: Γιώργος Ζαρζώνης
